Tajne Państwo: Opowieść o Polskim Podziemiu - Jan Karski (1944)

Geheime Staat: Het verhaal van de Poolse Ondergrondse zou de letterlijke titel zijn van dit boek, door Cossee in 2011 vanuit het Engels vertaald (de Engelse editie stamt dus al uit 1944) met gebruikmaking van één van de hoofdstuktitels Mijn bericht aan de wereld. Hiermee zoekt men een beetje de sensatie op. Dat gebeurt ook in begeleidende teksten, waarin vooral focus ligt op de Holocaust en dat de geallieerden 'niks deden' of Karski niet geloofden of wilden aanhoren. Uit het boek zelf blijkt dit allemaal niet.

Het gedeelde over de Holocaust, namelijk een ooggetuigenverslag van de situatie in het ghetto van Warschau en van een doorvoer-kamp, is slechts een klein maar wel veruit het meest indrukwekkende deel van Jan Karski's verhaal. Ik heb al heel wat boeken over deze genocide gelezen, maar de beschrijving van dat kamp en de trein is ongelofelijk en schrikwekkend. Daarnaast behoren de ontmoetingen met enkele Joodse leiders, zowel in Polen als in ballingschap, tot de meest indringende passages.

Volgens Wikipedia was Karski's informatie niet volledig nieuw voor de geallieerde leiders, maar het vormde wel de basis voor het op de hoogte brengen van het Westerse publiek (via 'Raczyński's Note' uit 1942 en de brochure 'The Mass Extermination of Jews in German Occupied Poland' uit 1943). Nog een opvallend punt is dat de Joodse leiders van het ghetto als één van hun eisen stelden dat de geallieerden massabombardementen zouden uitvoeren op de Duitse bevolking, iets wat veel later ook gebeurde, maar volgens mij niet vanuit deze achtergrond (althans, als ik The bomber mafia van Malcolm Gladwell mag geloven).

De primaire focus van Jan Karski in dit boek ligt echter op het beschrijven van hoe het Poolse verzet werkte. De situatie van Polen is bijzonder, omdat op geen enkel moment de Duitse bezetting is geaccepteerd (zoals in bijvoorbeeld Frankrijk en Nederland wel gebeurde). Integendeel, men richtte een volledige, ondergrondse staat in, met grote invloed op de bevolking. De schrijver heeft dit vanaf een vroeg stadium en gedurende meerdere jaren meegemaakt en kan dus een gedegen beeld geven. Het boek is hiermee ook een beetje een Pools nationalistisch pamflet.

De persoonlijke ervaringen van Karski zelf, inclusief marteling door de Gestapo en meerdere reizen, zijn zeer uitgebreid. De overgrote meerderheid van de mensen die hem helpen komt om. De noodzaak van deze offers is voor Karski geen punt van discussie. Hij beschrijft dat zelfs opvallend emotieloos. Ook blijkt nogal eens een gedateerde opvatting van de man-vrouw verhouding (van zo'n beetje elke vrouw wordt benoemd of ze wel of niet knap is). De vrouwen doen trouwens het meest ondankbare werk, met name als verbindingsagentes, een taak die een levensverwachting heeft van slechts enkele maanden.

Al met al een interessant en soms indrukwekkend document, dat echter voor de schrijver een beetje een andere betekenis heeft dan voor de Westerse lezers. Daarom erg veel focus op de details van de organisatie van het Poolse verzet, in weerwil van wat de uitgever je wil doen laten geloven.

Tenslotte nog een disclaimer bij mijn beoordeling: een boek als dit is eigenlijk niet te becijferen vanuit een esthetisch oordeel, omdat het niet tot doel heeft een kunstuiting te zijn.